Proces cywilny w sądzie karnym

W poprzednich wpisach omówiłem strukturę i właściwość sądów cywilnych. Nie jest to jednak pełen katalog sądów rozpatrujących sprawy cywilne. W pewnych sytuacjach o roszczeniach cywilnych może orzekać również sąd karny.

Proces adhezyjny

Przestępstwa bardzo często są dla pokrzywdzonego źródłem szkody majątkowej. Można wręcz zaryzykować stwierdzenie, że jest to reguła, bo największą liczbę spośród ogółu przestępstw stanowią czyny skierowane przeciwko mieniu.

Naprawienia wyrządzonej w ten sposób szkody możemy oczywiście dochodzić w procesie cywilnym. Nie jest jednak konieczne wszczynanie odrębnej sprawy przed sądem cywilnym. Przepisy przewidują możliwość pozwania oskarżonego już w postępowaniu karnym. Takie rozwiązanie eliminuje konieczność prowadzenia dwóch osobnych procesów i dwukrotnego oceniania tych samych dowodów.

W sytuacji gdy pokrzywdzony zdecyduje się na pozwanie oskarżonego o naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem będziemy mieli w istocie do czynienia z dwoma równolegle prowadzonymi sprawami: cywilną i karną. Będą one jednak rozpoznawane łącznie w jednym postępowaniu prowadzonym przez sąd karny.

Podstawowym zadaniem sądu jest jednak ocena odpowiedzialności karnej oskarżonego, a roszczenia cywilne są rozpatrywane niejako dodatkowo. Właśnie dlatego proces cywilny toczący się w sądzie karnym nazywamy adhezyjnym (od słowa adhezja – czyli przyleganie, łączenie się).

Kiedy można złożyć pozew cywilny w postępowaniu karnym?

Osobą uprawnioną do wniesienia powództwa adhezyjnego jest pokrzywdzony. Pozew może być w jego interesie złożony również przez prokuratora. W razie śmierci pokrzywdzonego jego bliscy mogą wytoczyć powództwo cywilne o przysługujące im roszczenia majątkowe wynikające z popełnienia przestępstwa.

Pozew cywilny może zostać złożony jeszcze przed wszczęciem postępowania sądowego w sprawie karnej, już na etapie śledztwa lub dochodzenia. Pozew zostaje wtedy dołączony do akt postępowania przygotowawczego, a do sądu trafi wraz z aktem oskarżenia.

Do rozpoczęcia sprawy sądowej może upłynąć bardzo dużo czasu, dlatego za chwilę wniesienia pozwu uznaje się dzień, w którym został on faktycznie złożony. Taka regulacja chroni pokrzywdzonego przed skutkami upływu przedawnienia roszczeń cywilnych, który mógłby nastąpić jeszcze przed rozpoczęciem postępowania sądowego.

Momentem granicznym do wniesienia powództwa adhezyjnego jest odczytanie aktu oskarżenia na pierwszej rozprawie. Jeżeli pozew nie zostanie złożony do tej chwili, to pokrzywdzonemu pozostanie droga postępowania przed sądem cywilnym.

W niektórych przypadkach sąd karny odmówi przyjęcia pozwu cywilnego. Stanie się tak kiedy:

  • powództwo cywilne jest niedopuszczalne z uwagi na wyjątek ustanowiony w przepisie szczególnym,
  • żądanie pozwu nie ma bezpośredniego związku z zarzutem oskarżenia,
  • powództwo zostało wniesione przez osobę nieuprawnioną,
  • to samo żądanie jest już rozpatrywane w innym postępowaniu (np. przed sądem cywilnym) lub już o nim prawomocnie rozstrzygnięto,
  • ze względu na okoliczności czynu oprócz oskarżonego za szkodę odpowiedzialna jest również inna osoba lub instytucja,
  • pokrzywdzony złożył na podstawie kodeksu karnego wniosek o naprawienie szkody.

W sytuacji gdy sąd karny odmówił przyjęcia pozwu, pokrzywdzony może w ciągu 30 dni wnieść o przekazanie go do sądu cywilnego. W takiej sytuacji za chwilę wytoczenia powództwa będzie uznany dzień, w którym złożono pozew w procesie karnym, co jest istotne dla oceny terminu przedawnienia roszczeń. Takie same uprawnienie przysługuje pokrzywdzonemu również w razie zawieszenia postępowania karnego. Jeżeli termin nie zostanie dotrzymany pokrzywdzony będzie musiał samodzielnie złożyć pozew w sądzie cywilnym, w normalnym trybie.

Rodzaje decyzji sądu karnego

Z uwagi na adhezyjny charakter powództwa cywilnego sąd karny działa nieco inaczej niż sąd cywilny. Sąd cywilny jest zobowiązany do merytorycznej oceny powództwa i jego oddalenia lub uwzględnienia. Sąd karny wydaje rozstrzygnięcie merytoryczne wyłącznie w wypadku skazania oskarżonego. W sytuacji gdy oskarżony zostanie uniewinniony albo postępowanie zostanie umorzone sąd karny pozostawi powództwo cywilne bez rozpoznania.

Sąd karny orzeka o pozostawieniu powództwa cywilnego bez rozpoznania również wtedy, gdy materiał dowodowy nie wystarcza do jego merytorycznej oceny, a uzupełnienie dowodów spowodowałoby znaczną przewlekłość postępowania.

W przypadku pozostawienia powództwa bez rozpoznania w wyroku kończącym proces karny, zastosowanie ma opisana wyżej reguła, w myśl której pokrzywdzony w ciągu 30 dni może wnieść o przekazanie pozwu sądowi cywilnemu.