Dowód z opinii biegłego

Wiedza prawnicza i doświadczenie życiowe często nie są wystarczające do rozstrzygnięcia procesu cywilnego. Prawidłowa ocena sprawy może wymagać pozyskania specjalistycznych informacji z zakresu różnych dziedzin wiedzy. Środkiem, który pozwala sądowi na ich uzyskanie jest dowód z opinii biegłego.

Przedmiot opinii

Konieczność przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego powstaje gdy do wyjaśnienia istotnych dla sprawy okoliczności potrzebna jest tzw. wiedza specjalna. Pod tym pojęciem kryją się wszelkie informacje, które wykraczają poza zasób wiedzy przeciętnie wykształconego człowieka. Uczynienie punktem odniesienia teoretycznego modelu przeciętnej osoby sprawia, że osobista wiedza sędziego nie ma znaczenia z punktu widzenia oceny czy przeprowadzić dowód z opinii biegłego.

Przykład:

W sprawie o zadośćuczynienie za krzywdę doznaną w wyniku wypadku drogowego zachodzi konieczność oceny stanu zdrowia powoda. Sędzia oprócz prawa skończył również medycynę. Mimo to ocena stanu zdrowia poszkodowanego nie może być dokonana samodzielnie przez sąd, lecz konieczne jest przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego.

Opinia biegłego jest specyficznym środkiem dowodowym, ponieważ jej celem jest nie tyle ustalenie pewnych faktów, co raczej dostarczenie sądowi fachowych informacji, które pozwolą mu na ich prawidłową ocenę. Biegły nie może wyręczać sądu i dokonywać oceny materiału dowodowego czy też wypowiadać się na temat zasadności stanowisk stron.

Przedmiotem opinii biegłego nie mogą być również kwestie natury prawnej. Wyjątkowo możliwe jest dopuszczenie takiego dowodu na okoliczność treści i praktyki stosowania obcego prawa.

Kto może być biegłym?

Każda osoba dysponująca wiedzą specjalną może zostać biegłym. Prezesi sądów okręgowych ustanawiają biegłych sądowych i prowadzą ich listy. Zasadniczo biegli powoływani są spośród osób figurujących na liście, w okręgu do którego należy sąd rozpoznający sprawę. Możliwe jest jednak także powołanie biegłego spoza tego katalogu, tylko na potrzeby konkretnej sprawy.

Sąd może również zażądać opinii odpowiedniego instytutu naukowego lub naukowo-badawczego. Mamy tu do czynienia ze swego rodzaju biegłym instytucjonalnym, jednakże w opinii takiego instytutu oczywiście należy wskazać  konkretne osoby, które przeprowadziły badanie i opracowały wnioski.

Osoba wyznaczona na biegłego może nie przyjąć tego obowiązku z przyczyn, jakie uprawniają świadka do odmowy zeznań lub w wypadku gdy wydanie przez nią opinii nie jest możliwe z innych przyczyn. Takim powodem może być np. brak odpowiedniego sprzętu lub obciążenie obowiązkami, które nie pozwala na sporządzenie opinii w odpowiednim czasie. W praktyce prawdziwą przyczyną odmowy przyjęcia obowiązków biegłego nierzadko bywa fakt, że sporządzenie opinii nie byłoby dla biegłego wystarczająco atrakcyjne finansowo.

Inicjatywa dowodowa

Pomimo, że opinia biegłego jest dowodem bez którego nie da się ustalić pewnych faktów, nie oznacza to, iż strony mogą tutaj liczyć na inicjatywę sądu. Strona, której zależy na przeprowadzeniu dowodu z opinii biegłego powinna więc zgłosić sądowi odpowiedni wniosek, na takich samych zasadach jak w przypadku każdego innego dowodu. Warto przy tym zaznaczyć, że zazwyczaj sąd uzależnia przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego od uiszczenia odpowiedniej kwoty na poczet wynagrodzenia za sporządzenie ekspertyzy. Oczywiście tego rodzaju koszty podlegają rozliczeniu w orzeczeniu kończącym postępowanie.

Jak powinna wyglądać prawidłowo sporządzona opinia?

Jak każdy dowód opinia biegłego podlega swobodnej ocenie sądu. Jej specyfika polega jednak na tym, że dotyczy wiedzy specjalnej, a ma być oceniona przez osoby, które takiej wiedzy nie posiadają. Bardzo ważne jest więc aby opinia biegłego została sporządzona w sposób, który pozwoli sądowi i stronom na jej zrozumienie i ustosunkowanie się do postawionych w niej wniosków.

Prawidłowo sporządzona opinia powinna się więc zasadniczo składać z trzech elementów:

1. sprawozdania z przeprowadzonych badań i czynności;

2. odpowiedzi na pytania postawione przez sąd, przy czym powinny one zostać udzielone w sposób kategoryczny, a jeśli nie jest to możliwe to biegły powinien wyraźnie to zaznaczyć;

3. uzasadnienie.

Wymaganie opatrzenia opinii biegłego uzasadnieniem nie jest tylko formalnością. Brak uzasadnienia opinii uniemożliwia ocenę takiego dowodu osobom, niedysponującym specjalistyczną wiedzą. Tylko prześledzenie toku rozumowania biegłego, opisanego w przystępny i zrozumiały sposób, pozwala ocenić je z punktu widzenia logiki i zasad doświadczenia życiowego. Ocena opinii jest dokonywana przez podmiot nieposiadający wiadomości specjalnych więc opiera się wyłącznie na analizie argumentacji biegłego pod kątem wspomnianych wyżej zasad racjonalnego myślenia. Jej dokonanie nie jest możliwe, gdy opinia ogranicza się do samej konkluzji lub gdy opis dochodzenia do określonych wniosków nie został przeprowadzony w sposób zrozumiały.

W wypadku gdy sąd poweźmie wątpliwości co do prawidłowości opinii lub uzna ją za niepełną może przesłuchać biegłego na rozprawie lub nakazać mu sporządzenie opinii uzupełniającej. Sąd może powołać również innych biegłych, celem weryfikacji uprzednio złożonej opinii.

W praktyce najczęściej wątpliwości do jakości opinii pojawiają się na skutek zarzutów podniesionych pod jej adresem przez stronę. Formułując zarzuty do opinii biegłego pamiętajmy jednak o specyfice tego dowodu, a co za tym idzie nie polemizujmy z ekspertem z dziedziny wiedzy na której się nie znamy. Zarzuty do opinii biegłego powinny koncentrować się na jej uzasadnieniu. Podniesienie zarzutów natury merytorycznej ma sens jedynie wtedy, gdy dysponujemy wiedzą ekspercką, np. w postaci tzw. opinii prywatnej.

Opinia prywatna

Dowodem z opinii biegłego jest wyłącznie ekspertyza sporządzona na żądanie sądu, w opisanym wyżej trybie. Opinia opracowana na zlecenie strony poza procesem nie ma statusu opinii biegłego, nawet gdyby została sporządzona przez osobę wpisaną na listę biegłych sądowych. Taka prywatna ekspertyza jest wyłącznie dokumentem prywatnym. Sąd nie może więc dokonywać na jej podstawie ustaleń z zakresu wiedzy specjalnej.

Nie oznacza to jednak, że opinia prywatna jest bezwartościowa z punktu widzenia procesu. Taki dokument może stanowić doskonałe uzasadnienie konieczności przeprowadzenia przez sąd dowodu z opinii biegłego sądowego lub dokonania weryfikacji sporządzonej już opinii. W wypadku gdy autorem opinii prywatnej będzie uznany w środowisku ekspert jego zdanie może wpływać na biegłego sporządzającego opinię na zlecenie sądu.

Pozostałe obowiązki biegłych

W pozostałym zakresie prawa i obowiązki biegłych są zbliżone do regulacji dotyczących świadków. Biegły co do zasady składa przyrzeczenie, z którego może zostać zwolniony za zgodą stron, z tym że biegły wpisany na listę składa przyrzeczenie tylko przy objęciu stanowiska. Sąd skazuje biegłego na grzywnę w przypadku jego nieusprawiedliwionego niestawiennictwa, nieuzasadnionej odmowy złożenia przyrzeczenia lub opinii albo za nieusprawiedliwione opóźnienie złożenia opinii. Biegły ponosi również odpowiedzialność karną za złożenie fałszywej opinii.

Praktyczne problemy

W medialnych relacjach nt. funkcjonowania sądownictwa często poruszane są problemy związane z dowodem z opinii biegłego. Krytykowany jest czas oczekiwania na opinie, jakość sporządzanych ekspertyz, a także brak dostępności biegłych z pewnych dziedzin. W dzisiejszym wpisie nietypowo zamiast opisywać moje doświadczenia z tymi problemami oddam głos osobie z drugiej strony sędziowskiego stołu. Autor bloga Sub Iudice opisał jak z perspektywy sędziego wygląda problem dostępności biegłych i czasu sporządzania opinii oraz wątpliwych podstaw naukowych niektórych ekspertyz.