Gdy już wiemy, że nasza sprawa należy do właściwości sądu rejonowego lub okręgowego, pora na ustalenie do którego konkretnie z nich należy wnieść pozew. Kompetencja do rozpoznawania spraw na danym obszarze to

Właściwość miejscowa sądu

Problematyka właściwości miejscowej jest złożona. Brak jest jednej uniwersalnej reguły, która pozwalałaby na stwierdzenie w każdym przypadku który sąd jest miejscowo właściwy. W ramach właściwości miejscowej wyróżniamy kilka podkategorii, które zostaną opisane poniżej.

Właściwość ogólna

Jest to reguła domyślna, która znajduje zastosowanie, gdy inny przepis nie określa właściwości w odmienny sposób.

Co do zasady, pozew wnosimy do sądu miejsca zamieszkania pozwanego. W świetle prawa miejscem zamieszkania jest miejscowość, w której dana osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu. Warto zauważyć, że miejsce zamieszkania to nie to samo co miejsce zameldowania, choć w typowej sytuacji powinny się one pokrywać.

Jeżeli osoba, którą zamierzamy pozwać nie ma miejsca zamieszkania w kraju, to pozywamy ją według miejsca jej pobytu w Polsce. Jeżeli nie ma i tej podstawy, to pozew należy złożyć do sądu ostatniego miejsca zamieszkania pozwanego w Polsce.

Przykład:

Osoba, którą zamierzamy pozwać mieszkała w Krakowie, ale wyemigrowała i stale przebywa za granicą, a Polskę odwiedza sporadycznie. W czasie kiedy przebywa ona w kraju możemy złożyć pozew do sądu w mieście jej aktualnego pobytu. Gdyby natomiast złożenie pozwu miało nastąpić w czasie gdy nasz przeciwnik przebywa za granicą, to pozew należałoby złożyć w Krakowie.

W wypadku gdy pozwany nie jest osobą fizyczną o właściwości sądu decyduje miejsce jego siedziby. W większości przypadków informacje nt. miejsce siedziby danej organizacji odnajdziemy w Krajowym Rejestrze Sądowym.

Istnieje jednak osoba prawna, która nie ma swojej siedziby. Mowa tu o Skarbie Państwa. W tym przypadku należy kierować się siedzibą organu państwowego, z którego działalnością wiąże się nasze roszczenie.

Przykład:

Żądając odszkodowania za bezprawne działanie naczelnika jednego z krakowskich urzędów skarbowych pozywamy Skarb Państwa, a pozew wnosimy do sądu w Krakowie.

Właściwość przemienna

W pewnych kategoriach spraw nie musimy się trzymać przepisów o właściwości ogólnej i przysługuje nam prawo wyboru innego sądu. Oczywiście nie mamy tu pełnej dowolności. Możliwości przedstawiają się następująco:

W sprawach o alimenty oraz o ustalenie ojcostwa lub macierzyństwa pozew można złożyć do sądu miejsca zamieszkania osoby uprawnionej.

Przykład:

Dochodzimy alimentów na rzecz dziecka, które mieszka w Krakowie od rodzica, którego miejscem stałego pobytu jest Tarnów. Pozew może zostać wniesiony zarówno do sądu w Tarnowie jak i w Krakowie.

W sprawach przeciwko przedsiębiorcy można złożyć pozew również do sądu, gdzie znajduje się jego oddział, jeżeli nasze roszczenie ma związek z działalnością filii.

Przykład:

Chcemy pozwać bank, który ma siedzibę w Warszawie – jest tam zarejestrowany, rezydują tam jego władze. Jeżeli jednak nasze żądanie wynika z działalności jego krakowskiego oddziału, to pozew możemy złożyć do sądu w Krakowie.

W przypadku roszczeń związanych z umowami:

o zawarcie umowy,
o ustalenie treści umowy,
o zmianę umowy,
o ustalenie istnienia umowy,
o wykonanie umowy,
o odszkodowanie z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy

możemy wnieść pozew do sądu właściwego dla miejsca wykonania umowy.

Przykład:

Zleciliśmy remont naszego krakowskiego mieszkania przedsiębiorcy z Katowic. Prace zostały źle wykonane i ponieśliśmy w związku z tym szkodę. Możemy pozwać wykonawcę zarówno przed sąd w Katowicach, jak i w Krakowie.

Powództwo o roszczenie z czynu niedozwolonego wytoczyć można przed sąd, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.

Pojęcie „czyn niedozwolony” nie ogranicza się w tym znaczeniu do przestępstw lub wykroczeń. Chodzi o działania bezprawne na tle prawa cywilnego.

Przykład

Zostaliśmy w Krakowie potrąceni przez samochód, prowadzony przez kierowcę z Gdańska. Pozew o odszkodowanie możemy wnieść do sądu w Krakowie.

Powództwo o roszczenie ze stosunku najmu lub dzierżawy nieruchomości wytoczyć można przed sąd miejsca położenia nieruchomości.

Przykład:

Na stałe zamieszkujemy w Warszawie, wynajęliśmy na jakiś czas mieszkanie w Krakowie od właściciela, którego miejscem zamieszkania jest Szczecin. Okazało się, że lokal ma wady, które zagrażają naszemu bezpieczeństwu, a właściciel nie chce ich dobrowolnie usunąć. Nie ma potrzeby prowadzenia sprawy przed sądem w Szczecinie – możemy złożyć pozew do sądu w Krakowie.

Jeżeli dochodzimy zapłaty na podstawie weksla lub czeku możemy złożyć pozew do sądu właściwego dla wskazanego w takim dokumencie miejsca płatności. W wypadku gdy pozywamy równocześnie kilka osób możemy je pozwać przed sąd miejsca płatności lub przed sąd właściwy dla głównego dłużnika (akceptanta albo wystawcy weksla własnego lub czeku).

Przykład:

Dochodzimy roszczeń z weksla przeciwko wystawcy weksla własnego zamieszkującego we Wrocławiu. Jako miejsce płatności został wskazany Kraków. Pozew można w tej sytuacji złożyć do sądu we Wrocławiu lub w Krakowie. Gdybyśmy chcieli równocześnie pozwać indosanta zamieszkującego w Częstochowie, to właściwe byłyby również oba wskazane wyżej sądy.

Właściwość umowna

Strony mogą umówić się na piśmie o poddanie sądowi pierwszej instancji, który według ustawy nie jest miejscowo właściwy, sporu już wynikłego lub sporów mogących w przyszłości wyniknąć z oznaczonego stosunku prawnego.

Przykład:

Mieszkamy w Krakowie. Kupujemy samochód od sprzedawcy z Poznania. Samochód mamy odebrać w Łodzi. W wypadku gdyby sprzedawca odmówił nam wydania samochodu, to według przepisów o właściwości ogólnej i przemiennej moglibyśmy pozwać sprzedawcę przed sąd w Poznaniu lub Łodzi. Możemy jednak zamieścić w umowie postanowienie, że sądem właściwym do rozwiązywania ewentualnych sporów, które mogą z niej wyniknąć będzie inny sąd, np. w naszym miejscu zamieszkania. Takie postanowienie w języku prawniczym nazywamy klauzulą prorogacyjną

Właściwość wyłączna

W pewnych kategoriach spraw właściwość sądu została określona w sposób bezwzględny, co oznacza, że nie znajdują w nich zastosowania reguły opisane powyżej. Nie ma możliwości złożenia pozwu do innego sądu niż wskazany w przepisach o właściwości wyłącznej.

W sprawach o własność i posiadanie nieruchomości, a także inne prawa rzeczowe na nieruchomości (np. hipoteka, użytkowanie) sąd wyznaczamy według miejsca położenia nieruchomości. W wypadku gdy nieruchomość jest na tyle duża, że leży w okręgu kilku sądów możemy wybrać jeden z nich.

W przypadku sporów dotyczących służebności gruntowych sprawa jest rozpoznawana przed sądem właściwym dla miejsca położenia nieruchomości obciążonej.

Służebność gruntowa to prawo, które pozwala właścicielowi jednej nieruchomości (tzw. władnącej) korzystać w ograniczonym zakresie z nieruchomości sąsiedniej (tzw. obciążonej). Najczęstszym przykładem jest służebność drogi koniecznej, pozwalająca na przejazd przez grunt sąsiada, w sytuacji gdy nasza nieruchomość nie ma połączenia z drogą publiczną.

W sprawach z zakresu prawa spadkowego pozew wnosimy wyłącznie do sądu ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.

W wypadku gdy nie da się ustalić ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce, pozew należy wnieść do sądu miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część.

W sporach wynikających ze stosunku członkostwa spółdzielni, spółki lub stowarzyszenia sprawy wnosi się wyłącznie do sądu miejsca ich siedziby.

W sprawach małżeńskich właściwy jest sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu.

Przykład:

Małżonkowie zamieszkiwali w Krakowie, po czym się rozstali i jedno z nich wyprowadziło się do Torunia. Jeżeli drugi z małżonków nadal mieszka w Krakowie, to sądem wyłącznie właściwym (np. w sprawie o rozwód lub separację) będzie sąd w Krakowie.

Jeżeli żadne z małżonków nie mieszka już w miejscowości, która była ich ostatnim miejscem wspólnego, stałego pobytu, to sądem wyłącznie właściwym będzie sąd miejsca zamieszkania pozwanego.

Przykład:

Sytuacja analogiczna jak w powyższym przykładzie, z tym że drugie z małżonków nie zamieszkuje już w Krakowie tylko wyprowadziło się do Bytomia. Jeżeli z pozwem chciałby wystąpić małżonek zamieszkujący w Toruniu to sądem wyłącznie właściwym będzie sąd w Bytomiu. Jeżeli zaś małżonek zamieszkujący w Bytomiu chciałby pozwać małżonka z Torunia, to właściwym będzie sąd w tym ostatnim mieście.

W sytuacji, gdy nie da się określić miejsca zamieszkania małżonka, który ma być pozwany, sądem wyłącznie właściwym staje się sąd miejsca zamieszkania powoda.

Przykład:

Sytuacja jak wyżej, z tym że małżonek nie wyprowadził się do Bytomia, a udał się za granicę. Jeżeli drugie z małżonków chce go pozwać, to pozew należy złożyć do sądu w Toruniu.

W sprawach ze stosunku między rodzicami a dziećmi (również adoptowanymi) pozew wnosi się według właściwości ogólnej ,czyli do sądu miejsca zamieszkania pozwanego. Jeżeli jednak nie da się ustalić takiego miejsca, to wyłącznie właściwy staje się sąd miejsca zamieszkania powoda.

W przypadku ustalenia właściwości w umowie, sąd wybrany przez strony jest wyłącznie właściwy. Od tej reguły istnieją dwa wyjątki:

gdy strony zawarły w umowie odmienne postanowienia, np. ustanowiły właściwość przemienną pomiędzy sądem wskazanym w umowie, a wynikającym z przepisów,
gdy pozew jest składany do tzw. „e – sądu” – wyłącznie Sąd Rejonowy Lublin – Zachód jest uprawniony do rozpoznawania spraw w elektronicznym postępowaniu upominawczym (EPU).

Właściwość delegacyjna

Jeżeli sąd właściwy nie może z powodu przeszkody rozpoznać sprawy lub podjąć innej czynności, sąd nad nim przełożony wyznaczy na posiedzeniu niejawnym inny sąd.

Przykład:

Właściwy jest sąd rejonowy w Chrzanowie, lecz wskutek zagrożenia powodzią jego funkcjonowanie zostało zawieszone. W takiej sytuacji Sąd Okręgowy w Krakowie wyznaczy do rozpoznania sąd spośród podlegających mu sądów rejonowych.

Jeżeli na podstawie okoliczności sprawy nie da się ustalić właściwości miejscowej, Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym oznaczy sąd, przed który należy wnieść pozew.

Taka sytuacja może zaistnieć w sprawach z elementem międzynarodowym, gdy istnieje podstawa do wytoczenia powództwa w Polsce, ale pozwany nie przebywa, nie zamieszkuje i nie ma siedziby w Polsce. Kwestia jurysdykcji krajowej to bardzo złożony temat i zasługuje na odrębny wpis.

Konsekwencje niewłaściwości miejscowej

Właściwość ogólną i przemienną da się modyfikować umową stron. Skoro stronom umożliwiono w określonych sytuacjach wybór sądu, to ustawodawca uznał, że nie ma interesu w tym aby sąd z urzędu uwzględniał swoją niewłaściwość. Oznacza to, że jeśli pozew zostanie wniesiony do niewłaściwego sądu, to zostanie przekazany do sądu właściwego na podstawie przepisów o właściwości ogólnej tylko wtedy, gdy pozwany zgłosi taki zarzut. Pozwany ma taką możliwości wyłącznie przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy, a zatem powinna to być jego pierwsza czynność w postępowaniu. jeżeli pozwany milcząco zaakceptuje wniesienie sprawy do niewłaściwego sądu, to mamy niejako do czynienia z dorozumianym zawarciem umowy prorogacyjnej.

Właściwość wyłączną sąd bada z urzędu w każdym stanie sprawy. Jeżeli więc w sytuacji, gdy przepisy przewidują właściwość wyłączną pozew zostanie wniesiony do niewłaściwego sądu, to sąd ten z urzędu przekaże sprawę sądowi właściwemu. Czynności dokonane przed sądem niewłaściwym pozostaną jednak w mocy.