Moi klienci i czytelnicy tego bloga wiedzą już, że według mnie w postępowaniu cywilnym nie chodzi o jakieś abstrakcyjne zasady tylko o konkretny interes finansowy. Nawet jeżeli ktoś nie podziela tego zdania i jest gotów toczyć spór „o rację”, to decydując się na wejście na drogę sądową powinien mieć świadomość z jakimi kosztami będzie się wiązała taka decyzja.

1. Dlaczego sądy nie są darmowe?

Z doświadczenia wiem, że wiele osób, które po raz pierwszy kierują sprawę do sądu jest oburzonych koniecznością uiszczania opłat sądowych. Najczęściej powtarzają się argumenty, że sądy są przecież finansowane z budżetu państwa, czyli przez wszystkich podatników, a Konstytucja gwarantuje każdemu prawo do sądu. To oczywiście prawda, jednak zasadniczą funkcją opłat sądowych nie jest wcale pokrywanie kosztów funkcjonowania sądów. Opłaty sądowe mają za zadanie ograniczać lekkomyślność potencjalnych powodów i zniechęcać ich do wnoszenia bezzasadnych powództw. Konieczność zaryzykowania pewnej kwoty ma skłaniać obywateli do przemyślenia swojej sytuacji prawnej i powodować, że do sądu będą trafiały sprawy rokujące szansę powodzenia, a nie oczywiście bezzasadne żądania osób, które traktują postępowanie sądowe jako swoistą rozrywkę.

Opisane wyżej założenia niestety nie znajdują pełnego odbicia w rzeczywistości, z uwagi na sposób uregulowania instytucji zwolnienia od kosztów sądowych. Jestem jednak gotów się założyć, że gdyby postępowanie sądowe było całkowicie darmowe, to wkrótce po wprowadzeniu takiej regulacji sądy zostałyby całkowicie sparaliżowane i na lata utknęłyby pod nawałem spraw pozbawionych sensownych podstaw prawnych.

2. Co składa się na koszty sądowe w sprawach cywilnych?

Poprzez „koszty sądowe” rozumiemy wszelkie płatności, które należy uiścić na rzecz Skarbu Państwa w związku z wszczęciem, prowadzeniem i zakończeniem postępowania cywilnego w danej sprawie.

W skład tak rozumianych kosztów sądowych wchodzą opłaty sądowe, wydatki i opłaty kancelaryjne.

Opłatą sądową są zasadniczo objęte pisma, których wniesienie powoduje wszczęcie postępowania sądowego lub jego określonego etapu – zostaną wymienione w dalszej części wpisu.

Wydatki obejmują koszty niektórych czynności wykonywanych w toku postępowania przez sąd lub przez inne osoby wypełniające polecenie sądu. Tytułem przykładu można tu wymienić wynagrodzenia biegłych sądowych, czy też zwrot kosztów poniesionych przez biegłych i świadków, w związku z koniecznością udziału w procesie np. koszty dojazdu do sądu, zarobek utracony w związku z koniecznością wzięcia w pracy dnia wolnego itp.

Opłata kancelaryjna stanowi zryczałtowany koszt wydania lub doręczenia dokumentów z akt sprawy lub sporządzanych przez sąd na ich podstawie.

3. Kto jest zobowiązany do uiszczenia kosztów sądowych?

Do uiszczenia kosztów sądowych obowiązana jest strona, która wnosi do sądu pismo podlegające opłacie lub powodujące wydatki, chyba że ustawa stanowi inaczej.

4. Które pisma podlegają opłacie sądowej?

Opłacie podlegają w szczególności następujące pisma:

1. pozew i pozew wzajemny;
2. apelacja i zażalenie;
3. skarga kasacyjna i skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia;
4. sprzeciw od wyroku zaocznego;
5. zarzuty od nakazu zapłaty;
6. interwencja główna i uboczna;
7. wniosek:

• o wszczęcie postępowania nieprocesowego,
• o ogłoszenie upadłości,
• o wpis i wykreślenie w księdze wieczystej,
• o wpis w Krajowym Rejestrze Sądowym i w rejestrze zastawów oraz o zmianę i wykreślenie tych wpisów;

8. skarga:

• o wznowienie postępowania,
• o uchylenie wyroku sądu polubownego,
• na orzeczenie referendarza sądowego,
• na czynności komornika;

9. odwołanie od decyzji oraz zażalenie na postanowienia:

• Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów,
• Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki,
• Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej,
• Prezesa Urzędu Transportu Kolejowego,
• Przewodniczącego Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji;

10. inne pisma, jeżeli tak wskazuje przepis szczególny.

5. Jakie są rodzaje opłat sądowych?

Opłaty sądowe dzielimy na kilka kategorii:

1. Opłata stała: 

Jest pobierana w sprawach o prawa niemajątkowe oraz w niektórych sprawach o prawa majątkowe, w wysokości jednakowej (niezależnie od wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia). Opłata stała nie może być niższa niż 30 zł i wyższa niż 5.000 zł. 

2. Opłata stosunkowa: 

Pobiera się ją w sprawach o prawa majątkowe.  Wynosi ona 5 % wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż 100.000 zł.

W przypadku tzw. pozwów zbiorowych opłata stosunkowa wynosi 2 % wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż 100.000 zł. 

3. Opłata tymczasowa:

Jest pobierana w sprawach o prawa majątkowe, w których wartości przedmiotu sprawy nie da się ustalić w chwili jej wszczęcia. Wysokość tej opłaty określa się w granicach od 30 zł do 1000 zł, a w sprawach dochodzonych w postępowaniu grupowym od 100 zł do 10 000 zł.

W orzeczeniu kończącym postępowanie w pierwszej instancji sąd określa wysokość opłaty ostatecznej, która jest bądź opłatą stosunkową, obliczoną od wartości przedmiotu sporu ustalonej w toku postępowania, bądź opłatą określoną przez sąd, jeżeli wartości tej nie udało się ustalić. W tym wypadku opłatę ostateczną sąd określa w kwocie nie wyższej niż 5000 zł, mając na względzie społeczną doniosłość rozstrzygnięcia i stopień zawiłości sprawy.

4. Opłata podstawowa: 

Pobiera się w sytuacji gdy przepisy nie przewidują opłaty stałej, stosunkowej lub tymczasowej.

Opłata podstawowa wynosi 30 zł i stanowi minimalna opłatę, którą strona jest obowiązana uiścić od pisma podlegającego opłacie, chyba że ustawa stanowi inaczej. Pobranie od pisma opłaty podstawowej wyłącza pobranie innej opłaty. 

Przepisów o opłacie podstawowej nie stosuje się w postępowaniu wieczystoksiegowym oraz w postępowaniu rejestrowym. 

6. Jaka jest wysokość opłat stałych w poszczególnych rodzajach spraw?

Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych stanowi swego rodzaju „cennik” działania sądów i wymienia dziesiątki różnego rodzaju spraw i związanych z nimi opłat. Przytoczenie ich wszystkich musiałoby właściwie polegać na wklejeniu w tym miejscu całej ustawy, dlatego zamiast tego odsyłam do treści przepisów.

7. W jakich sytuacjach opłata sądowa ulega zmniejszeniu?

1.  Od sprzeciwu od wyroku zaocznego i od wniosku o uchylenie europejskiego nakazu zapłaty pobiera się 1/2 opłaty.

2. Od pozwu w postępowaniu nakazowym oraz pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym (pozew wnoszony do tzw. E-sądu) pobiera się 1/4 opłaty.

3. Od zażalenia (jeśli przepis szczególny nie stanowi inaczej) i interwencji ubocznej pobiera się 1/5 opłaty.

4. W razie wniesienia przez pozwanego zarzutów od nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym pobiera się od niego 3/4 opłaty.

8. Jaka jest wysokość opłat kancelaryjnych?

1. Opłatę w wysokości 6 zł za każdą rozpoczętą stroną dokumentu pobiera się od wniosku o wydanie na podstawie akt:

• poświadczonego odpisu, wypisu lub wyciągu,
• odpisu orzeczenia ze stwierdzeniem prawomocności,
• odpisu orzeczenia ze stwierdzeniem wykonalności,
• zaświadczenia,

przy czym w przypadku gdy dokument jest sporządzony w języku obcym albo zawiera tabele, pobiera się opłatę w podwójnej wysokości.

2. Opłatę w wysokości 1 zł za każdą rozpoczętą stronę dokumentu pobiera się od wniosku o wydanie kserokopii dokumentu, znajdującego się w aktach sprawy. Warto przy tym zaznaczyć, że jest to zwykłą kserokopia, bez uwierzytelnienia jej autentyczności przez sąd. Gdybyśmy potrzebowali takiego poświadczenia, to opłata wyniesie 6 zł za każdą stronę.

9. Co zrobić kiedy nie stać nas na uiszczenie kosztów sądowych?

Jak już wspomniałem we wstępie, konieczność poniesienia kosztów sądowych nie może prowadzić do naruszenia konstytucyjnego prawa do sądu. W związku z tym ustawa o kosztach sądowych przewiduje możliwość zwolnienia strony od kosztów sądowych, w przypadku gdy strona  nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny.

Osoba ubiegająca się o zwolnienie od kosztów sądowych jest zobowiązana do udzielenia sądowi szczegółowych informacji o swoim stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Oświadczenie w tym przedmiocie należy złożyć na urzędowym formularzu, który możemy uzyskać w każdym sądzie lub pobrać ze strony Ministerstwa Sprawiedliwości.

Możliwe jest również ubieganie się o częściowe zwolnienie od kosztów sądowych, gdy sytuacja strony wprawdzie nie uniemożliwia stronie poniesienia jakichkolwiek kosztów, jednak nie stać jej na poniesienie pełnej opłaty.

Częściowe zwolnienie od kosztów sądowych może polegać na zwolnieniu od poniesienia ich części, określonej ułamkowo lub procentowo, albo określonej ich kwoty.  Sąd może również zadecydować o zwolnieniu od  poniesienia konkretnych opłat lub wydatków. Częściowe zwolnienie może też polegać na przyznaniu zwolnienia co do pewnej części roszczenia lub co do niektórych roszczeń dochodzonych łącznie.

10. Czy konieczność poniesienia opłat i wydatków sądowych stanowi całość konsekwencji finansowych procesu?

Na to pytanie należy udzielić co do zasady odpowiedzi negatywnej. Udział w procesie cywilnym w razie przegrania sprawy najczęściej będzie się wiązał również z koniecznością zwrotu kosztów poniesionych przez naszego przeciwnika.

Oprócz kosztów uiszczanych na rzecz Skarbu Państwa na koszty procesu mogą się również składać koszty zastępstwa procesowego, czyli co do zasady wynagrodzenie adwokata lub radcy prawnego reprezentującego stronę. Nie chodzi tylko o koszt wynajęcia naszego pełnomocnika – w skład kosztów zasądzanych od strony przegranej wchodzi również wynagrodzenie jej reprezentanta.

Zasady ponoszenia kosztów postępowania w zależności od wyniku procesu stanowią jednak temat na odrębny wpis.