Do którego sądu wnieść pozew? – część 1

Wszczęcie procesu cywilnego musimy rozpocząć od wyboru właściwego sądu. Konieczna jest ocena na jakim szczeblu sądowej hierarchii będzie rozpoznawana nasza sprawa oraz który konkretnie sąd powinien się nią zająć.

Dzisiejszy wpis jest poświęcony pierwszej z tych kwestii, tj. wyborowi pomiędzy sądem rejonowym, a okręgowym. Dopiero wiedząc jaki rodzaj sądu jest właściwy do rozpoznania naszej sprawy możemy przejść do ustalenia do którego spośród wielu sądów tej samej rangi należy wnieść pozew.

Pierwszy z tych aspektów nazywamy właściwością rzeczową, ponieważ odpowiada na pytanie jakimi „rzeczami” zajmuje się dany rodzaj sądów. Drugi aspekt z oczywistych względów nazywamy właściwością miejscową.

Właściwość rzeczowa sądu rejonowego

Sąd rejonowy został określony przez przepisy jako domyślny sąd I instancji. Innymi słowy sąd rejonowy rozstrzyga wszystkie sprawy, których przepis szczególny nie oddał do rozpoznania sądowi okręgowemu. Sposób określenia podziału właściwości rzeczowej sądów w kodeksie postępowania cywilnego możemy więc podsumować powiedzeniem, że wyjątek potwierdza regułę.

Właściwość rzeczowa sądu okręgowego

Do rozpoznania sądu okręgowego ustawodawca przekazał sprawy, które uznał za bardziej skomplikowane lub rodzące poważniejsze konsekwencje dla stron. Generalnie można powiedzieć, że są to sprawy o duże kwoty, o prawa niemajątkowe oraz o własność intelektualną. Konkretna lista przedstawia się następująco:

Sprawy o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przekracza 75.000 zł. W sprawach o zapłatę wartością przedmiotu sporu jest po prostu żądana kwota. W innych kategoriach spraw majątkowych przepisy odrębnie określają sposób wyliczenia tej wartości. Ten problem jest przedmiotem osobnego wpisu.

Sprawy o prawa niemajątkowe, również gdy obok roszczenia niemajątkowego powód dochodzi łącznie roszczenia majątkowego – np. w sytuacji gdy żądamy przeprosin za naruszenie dóbr osobistych i zadośćuczynienia pieniężnego.

O majątkowym lub niemajątkowym charakterze sprawy decyduje interes, którego ochrony żądamy w pozwie. Ze sprawą majątkową mamy do czynienia nie tylko w przypadku żądania konkretnej kwoty pieniędzy, lecz za każdym razem gdy dążymy do ochrony praw majątkowych takich jak np. prawo własności. Sprawą majątkową jest więc np. sprawa o opróżnienie lokalu przez byłego najemcę.

Sprawami niemajątkowymi są przede wszystkim spory dotyczące ochrony dóbr osobistych, jak np. zdrowie, prawo do prywatności, dobre imię oraz praw wynikających ze stosunków rodzinnych.

Majątkowy charakter sprawy często jest kwestią niejednoznaczną, o czym świadczy duża liczba orzeczeń Sądu Najwyższego wyjaśniająca wątpliwości, pojawiające się na tle konkretnych przypadków.

Sprawy o ochronę praw autorskich i pokrewnych, jak również praw własności przemysłowej, tj. wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych oraz o ochronę innych praw na dobrach niematerialnych.

Sprawy wynikające z prawa prasowego – o publikację sprostowania lub odpowiedzi na artykuł.

Sprawy o wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni.
Sprawy o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia uchwał organów osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną.

Osobami prawnymi są m.in. spółki kapitałowe (akcyjna i z ograniczoną odpowiedzialnością), stowarzyszenia, spółdzielnie.

Jednostki niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, to przede wszystkim spółki osobowe (jawna, partnerska, komandytowa i komandytowo- akcyjna) oraz wspólnoty mieszkaniowe.

Powyższe rozróżnienie jest nieczytelne dla osób nie posiadających wykształcenia prawniczego. Obie kategorie są podmiotami odrębnymi od osób fizycznych, które uczestniczą w danej organizacji. W przypadku osób prawnych ta odrębność jest pełna, co oznacza, że taka osoba ponosi samodzielnie odpowiedzialność za swoje zobowiązania. „Członkowie” takiej osoby prawnej z kolei nie ponoszą odpowiedzialności za jej zobowiązania. Innymi słowy mamy do czynienia z pełnym rozdziałem majątku organizacji i jej członków.

Z kolei podmiot mający zdolność prawną, lecz niebędący osobą prawną również odpowiada za swoje zobowiązania, jednak w przypadku gdy okaże się niewypłacalny, to długi muszą zostać spłacone przez jego „członków”

Sprawy o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji.

Chodzi o konkurencję w działalności gospodarczej. Czynem nieuczciwej konkurencji jest działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża lub narusza interes innego przedsiębiorcy lub klienta. Przykładowo można tu wymienić sprzedaż podrobionych produktów, wprowadzającą w błąd reklamę, rozpowszechnianie fałszywych informacji o przedsiębiorcy, tzw. szpiegostwo przemysłowe itp.

Sprawy o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem.

W sytuacji gdy sąd drugiej instancji wydał prawomocne orzeczenie niezgodne z prawem, a stronie została wyrządzona w ten sposób szkoda, a od takiego orzeczenia nie przysługiwał już żaden środek odwoławczy, to możliwe jest wniesienie skargi do Sądu Najwyższego. W wypadku stwierdzenia przez Sąd Najwyższy, że prawomocne orzeczenie zostało wydane z naruszeniem prawa, stronie otwiera się możliwość pozwania Skarbu Państwa o naprawienie wyrządzonej w ten sposób szkody.

Od opisanych wyżej reguł istnieje kilka wyjątków:

Sprawy o prawa niemajątkowe rozpoznawane przez sąd rejonowy:

ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa;

ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa;
rozwiązanie przysposobienia (czyli potocznie adopcji).

Sprawy o wartości przedmiotu sporu wyższej niż 75.000 zł. rozpoznawane przez sąd rejonowy:

o alimenty;
o naruszenie posiadania;
o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami;
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym;
sprawy rozpoznawane w elektronicznym postępowaniu upominawczym, czyli przez tzw. E-sąd.

Powyższy katalog spraw rozpoznawanych przez sąd okręgowy dotyczy zwykłego postępowania procesowego. Właściwość rzeczową w postępowaniach odrębnych oraz w postępowaniu nieprocesowym omówimy przy okazji ich opisywania.

Na zakończenie należy wspomnieć o wyjątkowej możliwości przekazania sprawy sądowi okręgowemu przez sąd rejonowy. Jest to możliwe w wypadku gdy w danej sprawie wyłoni się szczególnie trudne zagadnienie prawne. Sąd okręgowy nie jest związany decyzją sądu rejonowego i może odmówić przyjęcia przekazanej w ten sposób sprawy.

Konsekwencje wniesienia sprawy do sądu niewłaściwego rzeczowo

Wniesienie sprawy do niewłaściwego sądu oczywiście wiąże się z pewnymi negatywnymi konsekwencjami. Są one zróżnicowane w zależności od momentu, w którym niewłaściwość wyszła na jaw oraz od tego jaki sąd był w rzeczywistości właściwy.

W przypadku gdy niewłaściwość zostanie spostrzeżona przez sąd od razu po wniesieniu pozwu, sprawa zostanie przekazana do rozpoznania sądowi właściwemu. Konsekwencją będzie dla nas właściwie jedynie przedłużenie postępowania.
Podobnie wygląda sytuacja w przypadku gdy niewłaściwość zostanie odkryta już po rozpoczęciu procesu, bowiem czynności dokonane przed sądem niewłaściwym pozostają w mocy.
W wypadku gdy niewłaściwość zostanie dostrzeżona po wydaniu wyroku sądu okręgowego, a właściwy był sąd rejonowy, naruszenie przepisów może zostać podniesione jako zarzut w apelacji. Taki zarzut będzie jednak skuteczny tylko wtedy, gdy wykażemy, że naruszenie miało w rzeczywistości negatywny wpływ na wynik sprawy. Udowodnienie takiej okoliczności graniczy z niemożliwością.
Identycznie wygląda sytuacja, w której wyrok został wydany przez sąd rejonowy, a ze względu na wartość przedmiotu sporu właściwy był sąd okręgowy.
W wypadku gdy sąd okręgowy był właściwy z przyczyn innych niż wartość przedmiotu sporu, a wyrok został wydany przez sąd rejonowy, to mamy do czynienia z nieważnością postępowania. Oznacza to, że wyrok powinien zostać uchylony przez sąd odwoławczy, a sprawa powinna zostać rozpoznana od nowa, przez sąd właściwy. Co więcej, nieważność postępowania jest brana pod uwagę z urzędu, więc zostanie uwzględniona nawet w wypadku, gdy żadna ze stron nie podniesie takiego zarzutu.

Jak widać wniesienie sprawy do niewłaściwego sądu nie obejdzie się bez ujemnych skutków dla powoda. Będzie to co najmniej znaczne opóźnienie rozpoznania sprawy – należy pamiętać o dosyć powolnym obiegu korespondencji między sądami. Często kwestia właściwości rzeczowej nie przedstawia się jednoznacznie i konieczne jest poszukanie wskazówek w orzecznictwie. W wypadku gdy zależy nam na czasie, a mamy wątpliwości co do tej kwestii warto więc zasięgnąć porady u adwokata lub radcy prawnego.